ความหมายของคำว่า วิภัตติ
คัมภีร์ปทรูปสิทธิให้คำนิยามของวิภัตติเหล่านั้นว่า
เอกมฺปิ
อตฺถํ กมฺมาทิวเสน เอกตฺตาทิวเสน จ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, สฺยาทโย.
“ศัพท์เหล่าใด
ย่อมจำแนกเนื้อความแม้อย่างเดียวออกเป็นบทที่มีกรรมการกเป็นต้น และออกเป็นเอกพจน์เป็นต้น
เหตุนั้น ศัพท์เหล่านั้น ชื่อว่า วิภัตติ หมายถึง วิภัตตินามมี สิ
วิภัตติเป็นต้น”.
คัมภีร์นิรุตติทีปนี
ให้นิยามว่า
วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ
ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ,
กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน
จ วิภชนฺตีติ อตฺโถฯ สิ, โย อิติ ปฐมา นาม…เป.… สฺมิํ, สุ อิติ สตฺตมี นามฯ
วิภัตติคือ
ศัพท์ที่จำแนกนามปทอันเป็นปกติ (รูปเดิม) แต่ละบทโดยกระจายรูปเป็นอย่างต่างๆ, โดยความหมายต่างๆมีกัตตุและกรรมเป็นต้นและโดยพจน์
ออกเป็นอย่างเดียวและหลายอย่างเป็นต้น. วิภัตติเหล่านั้น คือ ส และโย มีชื่อว่า
ปฐมาวิภัตติ, ฯลฯ สฺมึ
และสุ มีชื่อว่า สัตตมีวิภัตติ
สรุปได้ว่า วิภัตติ มีหน้าที่จำแนกให้เห็น
๓ ประการ คือ
๑.
จำแนกปกติศัพท์ (คือรูปศัพท์เดิม ก่อนจะลงวิภัตติ) ออกเป็นรูปต่างๆ (ปทมาลา) เช่น ปุริส ถูกวิภัตติมีสิเป็นต้นจำแนกออกเป็น ปุริโส
ปุริสํ เป็นต้น
๒.
จำแนกปกติศัพท์ออกตามความหมาย (อรรถ). กรณีนี้
วิภัตติสามารถจำแนกศัพท์ที่หมายถึงสิ่งเดียว และที่หมายถึงสิ่งหลายอย่าง เช่น
ปุริส คนเดียว ปุริส บุรุษหลายคน ให้เห็นว่า มีความหมายอะไรบ้างตามวิภัตตินั้นๆ
โดยความเป็นกัตตาบ้าง เป็นกรรมบ้าง เป็นต้น เช่น ปุริโส ปุริสา ปุริสํ ปุริเส เป็นต้น
๓.. จำแนกปกติศัพท์ออกตามจำนวน
(วจนะ) กรณีนี้ จำแนกศัพท์ที่มีจำนวนหนึ่งเดียว ให้เห็นจำนวนหนึ่งบ้าง
มากกว่าหนึ่งบ้าง เช่น ปุริโส ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส ดังนี้เป็นต้น.
อรรถของวิภัตติ
อรรถของวิภัตติ ได้แก่ พจน์มีเอกพจน์เป็นต้นและความหมายต่างๆ
มีกรรมเป็นต้นที่วิภัตติทั้ง ๗ ได้จำแนกออกมาให้เห็น. คัมภีร์ไวยากรณ์ต่างๆ ได้แสดงจำแนกอรรถของวิภัตติทั้งหมดออกเป็น
๒ กลุ่ม คือ อรรถที่เป็นการก และ อการก ด้วยเหตุนี้
ในที่นี้จะแสดงอรรถของวิภัตติไปตามลำดับวิภัตติทั้ง ๗ ตามควรแก่เนื้อความ
โดยไม่จำแนก.
เกี่ยวกับอรรถของวิภัตตินี้
มีความเห็นเป็น ๒ มติ คือ วิภัตติมีอรรถและไม่มีอรรถเป็นเพียงเครื่องส่องอรรถของศัพท์เท่านั้น
ก.
มติที่ว่า
มีอรรถของวิภัตติโดยแยกออกจากอรรถของศัพท์ดังนี้
อรรถของศัพท์ ได้แก่
ความหมายของศัพท์เดิม มี ๓ ได้แก่
๑.
ทัพพะ
สิ่งที่คำนั้นสื่อถึง
๒.
ลิงค
เพศทางไวยากรณ์ของศัพท์
๓.
สกัตถะ
ความหมายของศัพท์
ส่วนอรรถของวิภัตติ ได้แก่
๑.
การก
หน้าที่ทางไวยากรณ์มีการกเป็นต้น
๒.
สังขยา
พจน์ (จำนวนนับ)
คัมภีร์ปทวิจารทีปนี
กล่าวถึงมติของอาจารย์บางท่านที่แบ่งอรรถของศัพท์เป็น
๓ คือ ทัพพะ ลิงคะ และสกัตถะส่วนอรรถของวิภัตติ ได้แก่ การก และ พจน์
ข.
มติที่ว่าอรรถของวิภัตติไม่มี
เพราะเป็นเพียงส่องอรรถของศัพท์เท่านั้น
อรรถของศัพท์ได้แก่
๑.
ทัพพะ
สิ่งที่คำนั้นสื่อถึง
๒.
ลิงค
เพศทางไวยากรณ์ของศัพท์
๓.
สกัตถะ
ความหมายของศัพท์
๔.
สังขยา
พจน์ (จำนวนนับ)
๕.
การก
หน้าที่ทางไวยากรณ์มีการกเป็นต้น
ตัวอย่าง ปุริสํ ปสฺสติ
“ย่อมเห็นซึ่งบุรุษ” ในตัวอย่างนี้ บทว่า ปุริสํ มาจาก ปุริส+ อํ. ปุริส เป็นศัพท์ปกติ
ส่วนอํวิภัตติ
ทำหน้าที่ส่องเนื้อความเอกัตตสังขยาและกรรมการกที่มีอยู่แล้วในศัพท์ปกติคือบุรุษ
ที่ไม่ปรากฏให้ปรากฏขึ้น. ฉะนั้นบทว่า ปุริสํ จึงมีอรรถ ๕ อย่าง คือ
๑.
สกัตถะ
ได้แก่ สามัญญชาติ คือ คือ ลักษณะที่เหมือนกันของบุรุษทั้งหลาย
๒.
ทัพพะ
ได้แก่ รูปธรรมคือตัวบุรุษอันประกอบด้วยอวัยวะต่างๆ
๓.
ลิงค์
ได้แก่ วิสาทาการอันเป็นปุงลิงค์
๔.
สังขยา
ได้แก่ จำนวนเอกพจน์
๕.
กรรมการก
ได้แก่ กิริยาปาปุณนสัตติที่กิริยาการเห็นเข้าถึง.
ปทรูปสิทธิฎีกาอธิบายเรื่องนี้ไว้ว่า
เอกทฺวิตฺตาทิสงฺขฺยา
เอกาทิสงฺขฺยาสทฺทานเมวตฺโถติ กิตาทีหิ
อภิหิต- กมฺมาทิกญฺจ
กิตนฺตาทิสทฺทานเมวตฺโถติ ทพฺพลิงฺคปริมาณตฺติกญฺจ สงฺขฺยากมฺมาทิทฺวิกญฺจาติ
อยํ ปญฺจวิโธปิ อตฺโถ ปกติสทฺทตฺโถ เอว. วิภตฺติ ปน โชตกา “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ
วจนโต. ภวติ จ ชาติคุณาทิปฺปวตฺตินิมิตฺตมาทาย อตฺเถสุ, สงฺขฺยาทิกญฺจ สทฺโท วทติ
ยทิจฺฉาวเสนาปิ.
จำนวนนับมีหนึ่งและสองเป็นต้น
ชื่อว่า เป็นความหมายของคำว่า เอก และ ทฺวิ เป็นต้น สาธนะมีกรรมเป็นต้น
อันกิตปัจจัยเป็นต้น กล่าวถึง ชื่อว่า เป็นความหมายของกิตันตบทเป็นต้นนั่นเทียว
เพราะเหตุนั้น แม้อรรถ ๕ ประการเหล่านี้ คือ อรรถ ๓ คือ ทัพพะลิงค์ และสกัตถะ และ
อรรถอีก ๒ คือ พจน์และการกมีกรรมเป็นต้น ชื่อว่า อรรถของศัพท์เดิมเท่านั้น. ส่วนวิภัตติเป็นเพียงศัพท์ที่เปิดเผยอรรถเหล่านั้นให้ปรากฏ
ตามสูตรว่า “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา เมื่ออรรถของนามศัพท์ถูกรู้อยู่ หรือ จะพึงถูกกล่าว
ลงปฐมาวิภัตติ”. อนึ่ง ครั้นถือเอาปวัตตินิมิตตมีชาติและคุณเป็นต้น ศัพท์จึงมีในอรรถทั้งหลายได้,
และกล่าวอรรถมีพจน์เป็นต้น แม้ตามความประสงค์ของผู้กล่าว.
จะเห็นว่า แท้ที่จริง วิภัตติ เป็นศัพท์เพียงส่องความหมายให้ปรากฏเท่านั้น.
ความข้อนี้สมดังที่มาในคัมภีร์ปทรูปสิทธิสูตรที่ ๑๗๖ (อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย) ว่า
ปกตฺยตฺถโชตกา
อิตฺถิ- ปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;
ณาทโย
ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกาฯ
อิตถิปัจจัยคือ อา อี อินี) เป็นปัจจัยส่องอรรถ (โชตก) ของปกติ (คือลิงค์) เหมือนวิภัตติมีสิเป็นต้น, ณปัจจัยเป็นต้น
เป็นปัจจัยตัวกล่าว (วาจก) ซึ่งอรรถของปัจจัยและอรรถของตนด้วย.
และที่มาในคัมภีร์สัททัตถเภทจินตา
ว่า
วิชฺชมาโนปิ สุกฺกาทิ ยถา ทีปาทิเก
สติ
พฺยตฺติมายาติ กมฺมาทิ อตฺโถ เอวํ
วิภตฺติยํ.
เมื่อประทีปเป็นต้นมีอยู่
สีขาวเป็นต้นที่มีอยู่ ย่อมถึงซึ่งความปรากฏได้ ฉันใด, เมื่อวิภัตติมีอยู่
อรรถกรรมเป็นต้น ก็ย่อมปรากฏได้ฉันนั้น.
หมายความว่า เนื้อความ ๕
เหล่านั้น ย่อมตั้งอยู่ในศัพท์ต่างๆเช่น ปุริส บุรุษ เมื่อประกอบวิภัตติแล้ว บรรดาอรรถของศัพท์
๕ เหล่านั้น อรรถ ๒ อย่างคือ สังขยาและการก จึงถูกเปิดเผยออกมา ก็ต่อเมื่อมีวิภัตติเป็นเครื่องส่องเท่านั้น
เหมือนกับวัตถุสิ่งของที่อยู่ในห้องมืดๆ เมื่อเปิดไฟส่อง
สิ่งของนั้นจึงเปิดเผยแก่สายตา โดยที่สิ่งของนั้นมีอยู่แล้ว
มิใช่อยู่ในแสงไฟแต่ประการใด แม้สังขยาและการกต่างๆ เปรียบเหมือนกับวัตถุต่างๆ
ย่อมตั้งอยู่ในอรรถเหล่านั้นอันเปรียบได้กับห้อง
วิภัตติเปรีบบเหมือนกับแสงไฟที่ส่องเข้าไป เพื่อแสดงให้อรรถเหล่านั้นที่มีอยู่แล้ว
ปรากฏแก่ความรู้ ฉะนั้น
อย่างไรก็ตามมติอย่างหลังนี้เป็นที่ยอมรับกันโดยสากลทั่วไป
ดังคาถาที่มาในรูปสิทธิปกรณ์มีว่า ปกตฺยตฺถโชตกา เป็นต้น
ดังได้แสดงมาแล้วนั้น.
สรุปความได้ว่า อรรถต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นการกหรืออการกนั้น
มีมติอยู่สองคือ เป็นอรรถที่ตั้งอยู่ในตัวศัพท์
ส่วนวิภัตติเป็นเพียงศัพท์ที่เปิดเผย เรียกว่า โชตกะ ส่วนอีกมติหนึ่ง วิภัตติเป็นวาจกะ
ศัพท์ที่กล่าวเนื้อความ. อย่างไรก็ตาม
ไม่ว่าจะเป็นอรรถของวิภัตติหรืออรรถของศัพท์ก็ตาม สองมตินี้จะขัดแย้งกันหรือไม่
ก็ไม่ควรคำนึง แต่ควรคำนึงว่า อรรถต่างๆเหล่านั้น มีอย่างไร
เพราะเป็นสาระที่ควรรู้แต่เพียงอย่างเดียว. ในที่นี้จะแสดงอรรถต่างที่สมควรต่อวิภัตติทั้ง
๗ ไปตามลำดับโดยนัยที่มาในคัมภีร์ปทรูปสิทธิ
เพื่อเป็นพื้นฐานแห่งการศึกษาคัมภีร์ปทรูปสิทธินั้นและอื่นๆไปโดยสมควร.
