๑๙ สระสนธิ : ทีฆะ : ทีฆะสระหลัง

๓. ทีฆสรสนธิ ทำให้เป็นเสียงยาว ในแบบเรียนแสดงไว้ว่า มี ๒ เช่นกัน คือ

ทีฆะสระหลังและทีฆะสระหน้า.

         ๑) ทีฆะสระหลัง[1] ใน กัจจายนะและรูปสิทธิ แสดงสูตรว่า

         กัจจ. 15 (รูป. 17) ทีฆํ.

         เมื่อลบสระหน้าแล้ว สระหลังเป็นทีฆะได้บ้างในบางอุทาหรณ์.

อธิบาย สูตรนี้ ให้ทำทีฆะสระหลัง เมื่อลบสระหน้าแล้ว.  แต่ทั้งนี้ต้องทำให้เป็นวัณณะเดียวกับรัสสสระดังนี้ คือ อ เป็น อา, อิ เป็น อี, อุ เป็นอู เพราะว่า สระที่เป็นรัสสะกับทีฆะนั้น มีฐานเหมือนกัน แต่ท่านใช้สำนวนว่า มีฐานใกล้กัน ข้อนี้ สมดังที่ปกรณ์ปทรูปสิทธิพรรณนาไว้ในวุตติของสูตรนี้ว่า “เมื่อสระหน้าถูกลบแล้ว สระอันเป็นเบื้องหลัง ย่อมถึงความเป็นทีฆะ เพราะเหตุนั้น ทีฆะอันเป็นสวัณณะ ของรัสสสระทั้งหลาย จึงมีได้ด้วยสามารถแห่งความใกล้กันแห่งฐาน”  

อุทาหรณ์.

พุทฺธ + อนุสฺสติ เป็น พุทฺธานุสฺสติ	ส + อตฺถิกา เป็น สาตฺถิกา
สญฺญา วา + อสฺส เป็น สญฺญาวาสฺส	ตทา + อหํ เป็น ตทาหํ
ยานิ + อิธ เป็น ยานีธ	คจฺฉามิ + อิติ เป็น คจฺฉามีติ
อติ + อิโต เป็น อตีโต	กิกี + อิว เป็น กิกีว
พหุ + อุปการํ เป็น พหูปการํ	มธุ + อุทกํ เป็น มธูทกํ
สุ + อุปธาริตํ เป็น สูปธาริตํ	โยปิ + อยํ เป็น โยปายํ
อิทานิ + อหํ เป็น อิทานาหํ	สเจ + อยํ เป็น สจายํ
อปฺปสฺสุต + อยํ เป็น อปฺปสฺสุตายํ	อิตร + อิตเรน เป็น อิตรีตเรน
สทฺธา + อิธ เป็น สทฺธีธ	กมฺม + อุปนิสฺสโย เป็น กมฺมูปนิสฺสโย
ตถา + อุปมํ เป็น ตถูปมํ	รตฺต + อุปรโต เป็น รตฺตูปรโต

ข้อยกเว้น ในปทรูปสิทธิ และสัททนีติ บอกว่า ด้วยคำว่า ได้บ้าง แสดงให้ทราบว่า ในบางอุทาหรณ์ ก็ถูกยกเว้นไม่ต้องทำเป็นทีฆะ เช่น วตยํ, กิมฺปิมาย, ตีณิมานิ, ปญฺจสุปาทานกฺขนฺเธน, ตสฺสตฺโถ, ปญฺจงฺคิโก, มุนินฺโท, สตินฺทฺริยํ เป็นต้น

         ส่วนคำว่า สระที่ถูกลบแล้ว ก็คือ ถ้าไม่มีการลบ ก็ไม่ต้องทำทีฆะด้วยสูตรนี้.

         อนึ่ง ในสัททนีติแสดงการทีฆะสระหลัง[2]ว่า เมื่อศัพท์หลังเป็นพยัญชนะสังโยค ลบสระหน้าแล้ว มีการทีฆะสระหลังได้ในกรณี ดังต่อไปนี้

         41. น มา ทา วา สฺมา ตฺร ณฺหา ตฺวาทีนํ สรโลเป อยฺยญฺญคฺฆสฺสุสฺสานมกาโร ทีฆํ.

            เมื่อลบสระหน้า อันเป็นส่วนแห่ง น มา ทา วา สฺมา ตฺร ณฺหา ตฺวา ศัพท์เป็นต้นแล้วให้ทีฆะ อ แห่ง อยฺย อญฺญ อสฺสุ อสฺส ข้างหลังเป็นอา เช่น

น อยฺโย เป็น นายฺโย	น อญฺญมญฺญสฺส เป็น นาญฺญมญฺญสฺส
น อคฺฆนฺติ เป็น นาคฺฆนฺติ	น อสฺสุธ เป็น นาสฺสุธ
น อสฺส เป็น นาสฺส	มา อยฺโย เป็น มายฺโย
มา อสฺสุ เป็น มาสฺสุ	ตทา  อสฺสุ เป็น ตทาสฺสุ
กทา อสฺสุ เป็น กทาสฺสุ	วา อสฺส เป็น วาสฺส
ตสฺมา อสฺส เป็น ตสฺมาสฺส	ตตฺร อสฺส เป็น ตตฺราสฺส
ตณฺหา อสฺส เป็น ตณฺหาสฺส	กตฺวา อตฺร เป็น กตฺวาตฺร

           

            42. สสฺส กฺวจนฺตตฺถานํ

            เมื่อลบสระแห่ง ส ที่อยู่หน้าแล้ว ทีฆะอ แห่ง อนฺต และอตฺถ ศัพท์ที่อยู่หลังบ้าง.เช่น

ส อนฺเตวาสิโก เป็น สานฺเตวาสิโก	ส อตฺถํ เป็น สาตฺถํ
ส อตฺถิกา เป็น สาตฺถิกา

ยกเว้น บางศัพท์ ไม่ทีฆะก็มี เช่น ส อตฺโถ เป็น สตฺโถ.

ข้อยกเว้นของการไม่ต้องทีฆะ เกี่ยวกับพยัญชนะสังโยคตัวหลัง

         37. น สํโยคปุพฺโพ วินา อการิกฺเขหิ ตพฺภาวํ

         เมื่อลบสระหน้าแล้ว สระหลังของตัวหน้าของสังโยค ไม่เป็นอสวัณณะและทีฆะ ยกเว้น อ อักษรและ อิกฺข ศัพท์ เป็นได้.

         หมายความว่า ในบางคำเช่น คำว่า โลก + อุตฺตรํ เมื่อลบ อ ที่โลก ศัพท์แล้ว สระอุ ที่ อุตฺตรํ ซึ่งอยู่หน้า ตฺตร อันเป็นพยัญชนสังโยค ไม่ต้องเป็น เอโอ และ ไม่ต้องทีฆะเป็น อู ดังนี้. ในคำว่า ยสฺส อินฺทฺริยํ เป็น ยสฺสินทฺริยํ และคำว่า สทฺธา + อินฺทฺริยํ เป็น

สทฺธินฺทฺริยํ ก็มีนัยเช่นนี้.

         ท่านอนุญาตให้ทำเป็นอสวัณณะและทีฆะได้เฉพาะ อ อักษร และอิกฺขศัพท์ เช่น สญฺญา + วา + อสฺส เป็น สญฺญาวาสฺส และ อุป + อิกฺขติ เป็น อุเปกฺขติ.

         เนื้อหาของสูตรนี้ กินความไปถึงการห้ามความเป็น เอ และ โอ ของ วิการสนธิในตอนต้นด้วย ขอให้นักศึกษาย้อนกลับไปดูในสูตรดังกล่าวนั้นอีก.

---

[1] ทั้งในสัททนีติ กัจจายนะและรูปสิทธิ ต่างก็ยกสูตรมาแสดงไว้โดยนัยที่คล้ายคลึงกัน หากจะแสดงไว้ทั้งหมดก็จะพาฟั่นเผือ จึงแสดงไว้โดยเฉพาะแต่ที่มาในกัจจายนะและคำอธิบายในปทรูปสิทธิเท่านั้น.แม้ในที่อื่น ๆ ก็มีนัยเช่นนี้.

[2] ในสัททนีตินั้น ท่านแสดงสูตรเกี่ยวกับอุทาหรณ์เฉพาะศัพท์ไว้หลายสูตร ทั้งนี้เป็นเพราะท่านได้ตรวจสอบพระบาลีมากขึ้นนั่นเอง เมื่อตรวจสอบมากขึ้น ก็ย่อมพบอุทาหรณ์เฉพาะศัพท์เพิ่มขึ้นอีกเป็นธรรมดา. นับว่าเป็นการแสดงข้อปลีกย่อย จึงนำมาแสดงไว้ในที่นี้เพื่อเพิ่มพูนความเป็นพหูสูตแก่นักศึกษา. ส่วนหลักเกณฑ์กว้าง ๆ จะต้องจดจำในกัจจายนะและปทรูปสิทธิให้ได้.